Miejsce Pamięci Narodowej - Firlej Radom
Miejsce Pamięci Narodowej na radomskim cmentarzu to symboliczne upamiętnienie ofiar zamordowanych przez hitlerowskich oprawców w latach 1940-1945. Pomnik składa się z pięciu brył oraz trzech betonowych krzyży, które wznoszą się nad ogrodzonym terenem, na którym spoczywają prochy tysięcy ofiar, w tym wielu więźniów radomskiego więzienia, bojowników o wolność oraz mieszkańców getta.
W sercu pomnika znajduje się także tablica z napisami, które przypominają o tragicznych wydarzeniach. Przed wejściem na teren Miejsca Pamięci umieszczono słowa, które wyrażają hołd wszystkim pomordowanym:
„Na cmentarzu tutejszym spoczywają zwłoki ponad 15 tys. osób, zamordowanych przez oprawców hitlerowskich w latach 1940-1945 w masowych egzekucjach. Wśród pomordowanych znajduje się wielu aktywnych bojowników o wolność i demokrację, jak również wielu więźniów z radomskiego więzienia i mieszkańców getta. Cześć ich pamięci!”
Pierwsza egzekucja miała miejsce już w 1940 roku, a w ciągu kolejnych lat Niemcy dokonywali masowych egzekucji. Ofiary pochodziły z różnych grup społecznych – cywilów, żołnierzy, nauczycieli, rolników i partyzantów. Transporty skazanych na śmierć liczyły od kilku do kilkuset osób, a ich losy były tragiczne. Niemcy starali się zniszczyć dowody zbrodni, sprowadzając mobilne krematoria i młyny, jednak dzięki naocznym świadkom, którzy ukrywali się w lasach, udało się odnaleźć miejsca masowych pochówków.
Po zakończeniu wojny, w 1945 roku, odbył się zbiorowy pogrzeb, podczas którego pochowano szczątki ofiar, których ciała spoczywają w tym miejscu. Dla upamiętnienia tych tragicznych wydarzeń początkowo ustawiono trzy drewniane krzyże oraz symboliczny grób z metalowym krzyżem i tablicą. W 1969 roku rozpoczęto prace nad budową pomnika, który został ukończony w 1975 roku. Projekt wykonał radomski artysta Maciej Paterkowski. Pomnik został odsłonięty w 1976 roku, a na jego postumencie widnieje napis:
„W hołdzie zamordowanym przez hitlerowskiego okupanta w latach 1939-1945. Społeczeństwo Radomia – 1975.”
W wyniku starań lokalnych działaczy, w latach 1994-2005 pomnik przeszedł przebudowę. Dodano trzy nowe krzyże oraz cierniową koronę. Jednym z kluczowych inicjatorów tych zmian był Pan Piotr Kozakiewicz, który przez ponad dekadę walczył o upamiętnienie ofiar i poprawę wyglądu pomnika. W 2005 roku pomnik został ponownie poświęcony przez biskupa radomskiego Zygmunta Zimowskiego.
W 70. rocznicę tragicznych wydarzeń, poświęcono dwa nowe krzyże dębowe, które zastąpiły stare, zniszczone przez upływający czas. Krzyże zostały postawione przez okolicznych mieszkańców wsi Firlej, Wincentów, Młynek Janiszewski oraz miasta Radomia.
W wyniku podjętych działań remontowych, ogrodzenie zostało odnowione, a także zamontowano nową tablicę informacyjną. Zmiany obejmowały również zagospodarowanie terenu – stary układ mogił zastąpiono nowymi, uporządkowanymi kompozycjami, z gładkim trawnikiem i granitowymi krzyżami, co nadało miejscu bardziej elegancki i harmonijny wygląd. W ramach prac przeprowadzono również gruntowny remont samego pomnika, który został odnowiony i wzmocniony, aby jeszcze bardziej oddać szacunek tym, którzy spoczywają w tym miejscu.